با وجود افزایش ۲۲ برابری ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی طی ۴۰ سال گذشته، رشد کیفی محصولات این صنعت مناسب نیست و نیاز به نگاهی هوشمندانه و پویا برای بهبود کیفیت محصولات تولیدی وجود دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد صنعت پتروشیمی کشور با تمرکز بر تولید محصولات پایه و اولیه، به نوعی در حال خام فروشی است. با توجه به این موضوع که مورد اتفاق مدیران ارشد صنعت کشور است، ضروریست شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران به عنوان متولی اصلی سیاستگذاری، هدایت‌گری و توسعه‌گرایی در این صنعت، الگوی جدیدی متناسب با نیاز بازار و با هدف تکمیل زنجیره ارزش طراحی و اجرایی کند.
مقاومتی نیوز/ هرچند صنعت پتروشیمی ایران طی سال‌های گذشته رشد بسیار خوبی از لحاظ ظرفیت تولید داشته است، اما این صنعت با تولید و صادرات محصولات پایه پتروشیمی و عدم تکمیل زنجیره ارزش این صنعت، تبدیل به تولیدکننده مواد اولیه صنایع فعال پایین‌دست کشورهای دیگر شده است و عملا در حال خام فروشی است.
پتروشیمی؛ صنعتی پرسود اما سرمایه‌بر
اگرچه صنعت پتروشیمی در ایران به دلیل وجود خوراک ارزان‌قیمت به عنوان صنعتی مولد، درآمدزا و پرسود شناخته می‌شود، اما باید این نکته را نیز در نظر گرفت که عمده مجتمع‌های پتروشیمی در ایران، اصطلاحاً صنایع مادر در پتروشیمی هستند که به عنوان صنایع سرمایه‌بر شناخته می‌شوند.
جایگاه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی در تکمیل زنجیره ارزش
در یک تقسیم‌بندی کلی، صنایعی که با هدف تولید محصولات پتروشیمی به طور مستقیم نفت و گاز طبیعی را به عنوان خوراک استفاده می‌کنند، صنایع بالادست پتروشیمی و صنایعی که از محصولات پتروشیمی به عنوان مواد اولیه استفاده می‌کنند، صنایع پایین‌دستی پتروشیمی شناخته می‌شوند.
در این میان صنایع تکمیلی پتروشیمی را می‌توان به دودسته طبقه بندی نمود:
مواد حد واسط: این مواد در واقع مواد اولیه مورد نیاز به منظور تولید محصولات نهایی هستند؛ که تولید آنها در راستای تکمیل و بهبود زنجیره محصولات پتروشیمی و تولید محصولات نهایی از اولویت برخوردار است. به عنوان مثال دو اتیل‌هگزانول یک ماده حد واسط شناخته می‌شود.
محصولات مصرفی نهایی: می‌توان گفت این مواد به عنوان موادی که به دست مصرف‌کنندگان نهایی می‌رسد، در انتهای زنجیره ارزش محصولات پتروشیمی قرار دارند. به عنوان مثال می‌توان به قطعات خودرو، لوله و اتصالات پلی‌اتیلن اشاره کرد.
صنعت پتروشیمی کشور در حال خام فروشی است؟
بررسی ارزش محصولات تولیدی پتروشیمی نشان می‌دهد درحالی که ارزش هرتن محصول شیمیایی پایه حدود ۶۴۶ دلار است، این ارزش در هرتن محصول شیمایی میانی به ۷۴۶ دلار، پلیمری پایه به ۱۴۸۸ دلار و با تکمیل زنجیره ارزش در مصنوعات پلیمری به ۲۸۰۰ دلار در هر تن می‌رسد. [۱]
از طرف دیگر روند صادرات محصولات پتروشیمی حاکی از آن است که بیش از ۶۵ درصد محصولات صادراتی پتروشیمی کشور را محصولات پایه شیمیایی و سوخت تشکیل می‌دهد. این در حالیست که بسیاری از محصولات این دو گروه می‌تواند به عنوان ماده اولیه صنایع میان‌دستی و پایین‌دستی صنعت پتروشیمی کشور مورد استفاده قرار گیرد.
وضعیت کنونی پتروشیمی در ایران مصداق جلوگیری از خام فروشی نیست
این مسئله سبب شده است صنعت پتروشیمی کشور که قرار بود نماد گذر از خام فروشی باشد، در حال خام فروشی به سبکی متفاوت باشد. رضا رحمانی، وزیر صنعت، معدن و تجارت در مهرماه سال جاری در سفر به استان بوشهر با انتقاد از صادرات محصولات پایه پتروشیمی گفت: اینکه محصولات پتروشیمی صادر کنیم شبیه به خام فروشی است چراکه اکنون ما در دو تا سه لایه کار میکنیم ولی در دنیا بیش از ۱۰ لایه برای فعالیت صنعتی در زمینه محصولات پتروشیمی ایجاد شده است.
وزیر صمت با تاکید بر لزوم توسعه مجتمع‌های پایین‌دستی پتروشیمی به برنامه دولت جهت کاهش خام فروشی در پتروشیمی و ایجاد ارزش افزوده بالاتر اشاره کرد و گفت که برای استفاده از محصولات پتروشیمی و فعالیت های بعدی صنایع پایین دستی تلاش شده تا در استان‌هایی که ظرفیت مناسب دارند، صنایع پایین‌دستی محصولات پتروشیمی بیش از پیش توسعه یابد. [۲]
ساخت طرح‌های پتروشیمی با خوراک ترکیبی
چندی پیش نیز بهزاد محمدی، مدیرعامل شرکت ملی صنعت پتروشیمی با تاکید بر لزوم بهبود رشد کیفی محصولات پتروشیمی کشور تاکید کرد: زنجیره ارزش نفت و گاز باید با هدف کاهش خام‌فروشی تکمیل شود که سیاست وزارت نفت و شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران حرکت به سمت استفاده از خوراک ترکیبی است که این تنوع در خوراک سبب تنوع در محصولات می‌شود. [۳]
بنابراین با توجه به نیاز بازارهای صادراتی به محصولات پایین‌دست پتروشیمی، ارزش افزوده بالاتر و همچنین تاکید بدنه مدیریتی و اجرایی ارشد صنعت کشور لازم است که شرکت‌های پتروشیمی همسو با تکمیل زنجیره ارزش با جدیت اقدام‌های لازم را دنبال کنند و طرح‌های جدید این صنعت با هدف تولید محصولات نهایی تعریف شوند.
در این راستا ضروریست شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران نقش هدایتی، نظارتی و حمایتی خود را با همه توان ادامه دهد و متناسب با الگوی جدید توسعه صنعت پتروشیمی ایران، رگولاتوری مناسب را طراحی و پیاده‌سازی کند.
[۱] صدا وسیما؛ کدخبر: ۲۵۶۱۷۵۰
[۲] ایرنا؛ کدخبر: ۸۳۵۲۰۹۶۹
[۳] شانا؛ کدخبر: ۲۹۵۳۶۴
«نود اقتصادی»-علیرضا دماوندی، پژوهشگر اقتصادی: اگر کمی با دقت بیشتر به اطرافمان نگاه کنیم بسیاری از ابزارها و لوازمی که روزانه استفاده میکنیم جزئی از زنجیره تولید مواد پتروشیمی است. محصولات لاستیکی و پلاستیکی گرفته تا بسیاری از الیاف پوشاک بخشی از این محصولات هستند. از موبایل گرفته تا لاستیک ماشین و لباس های ضخیم زمستانی بخشی از وسایل متنوعی هستند که هر روز با آنها در ارتباطیم و تمام یا بخشی از آنها از مواد اولیه ساخت صنایع پتروشیمی ساخته می شوند.
به صورت کلی زنجیره تولید صنایع پتروشیمی را می توان به سه بخش تولید مواد خام، مواد حد واسط و محصولات مصرف نهایی تقسیم کرد؛ آنچه ما میبینیم و بیشتر با آن سرو کار داریم لایه سوم است که ابزارهای روزمره زندگی ما از آنها ساخته می شود. داروای شیمیایی، رنگ ها، الیاف، کودها و سموم و مواد آرایشی از عمده ترین محصولات صنایع پایین دستی پتروشیمی هستند که در نگاه اول ممکن است عموم مردم از ارتباط آنها با صنایع پتروشیمی آگاه نباشند.
بسیاری از محصولات مرتبط با پتروشیمی که در زندگی روزمره مشاهده می کنیم وارداتی است؛ ایران با ظرفیت تولید بیش از ۶۵ میلیون تن محصولات پتروشیمی و صادرات حدود ۲۲میلیون تن در سال و درآمد حدود ۱۲ میلیارد دلار سالانه از آن (یعنی بیش از ۳۰ درصد صادرات غیر نفتی کشور) جایگاه نسبتا مهمی در تولید محصولات پتروشیمی در جهان برخوردار نیست. این موضوع نشانگر این است که ما نه تنها در توسعه ی زنجیره تولید در صنایع پایین دستی به خوبی عمل نکردیم بلکه حتی در خام فروشی صنایع بالادستی هم از برنامه عقب هستیم.
این موضوع وقتی جالبتر می شود که در مقایسه با درآمد ۱۲ میلیارد دلاری کشور از محصولات پتروشیمی تنها یک و چهارم دهم میلیارد دلار درآمد کشور از محل صادرات مصنوعات پلاستیکی بوده است. به گفته ی مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی کشور "هم اکنون ما ۵۵ مجتمع پتروشیمی در کشور داریم و ۶۵ میلیون تن ظرفیت سالانه این صنعت است و از این حجم بالا بخش عمده ای در خود صنعت مصرف می شود و محصول قابل فروش ما (داخل و خارج) در سال، ۳۱ میلیون تن در قالب انواع محصولات متنوع پتروشیمی است."
این ۳۱ میلیون تنی محصولات پتروشیمی در حالی است که هدف گذاری کشور برای حوزه ۱۰۰ میلیون تن تا سال ۱۳۹۵ بوده است که حاکی از عقب ماندگی قابل توجه از اهداف است؛ موضوعی که نقش تحریم ها با توجه به معافیت های نسبی صنعت پتروشیمی در آن به پررنگی بقیه حوزه ها نیست.
البته این هدف گذاری گویا با پنج سال تاخیر قرار است در سال ۱۴۰۰ محقق شود به نحوی که معاون وزیر نفت در این باره توضیح می دهد که : "اخیراً در وزارت نفت ۲۰ طرح از طرح‌های مذکور را به عنوان طرح‌های اولویت دار در نظر گرفته ایم که از این تعداد ۳ طرح را در سال ۹۸ و بقیه را در سال ۹۹ خواهیم داشت و در ابتدای سال ۱۴۰۰ ما از ظرفیت ۶۵ میلیون تنی به ۹۲ میلیون تن افزایش ظرفیت قطعی و از ۳۱ میلیون تن محصول قابل فروش به ۵۱.۵ میلیون تن افزایش ظرفیت خواهیم داشت و سطح درآمد کشور از ۱۷ میلیارد دلار فعلی به عدد ۲۵ میلیارد دلار افزایش پیدا خواهد کرد که سهم صادراتی ۱۸ تا ۱۹ میلیارد دلار خواهد بود."
ایران با داشتن دومین ذخائر گاز دنیا و اولین دارنده منابع نفت و گاز جهان قطعا می تواند جایگاه مهمتری در تولیدات محصولات پتروشیمی داشته باشد. با توجه به اینکه رده بندی میزان تولیدات پتروشیمی بر اساس فعالیت های شرکت ها منتشر می شود آمار قابل اتکا و به روزی در خصوص رتبه ایران در تولید محصولات پتروشیمی وجود ندارد اما از رتبه ی نخست شرکت آلمانی باسف (BASF) با ۵/ ۷۶ میلیارد دلار فروش(حدود ۶ برابر سود کل صنایع پتروشیمی در ایران) می توان دریافت راه درازی تا استفاده کامل از ظرفیت های تولید محصولات پتروشیمی در کشور وجود دارد؛ نکته قابل توجه این است که این شرکت در حالی به چنین درآمدی رسیده است که آلمان اساسا فاقد منابع گازی و نفتی است.
رتبه های بعدی این جدول نیز در اختیار شرکت های چینی و آمریکایی است و از میان شرکت های ایرانی، هلندیگ خلیج فارس در رتبه ۳۴ ام دنیا ایستاده است که با توجه به ظرفیت های گازی و نفتی کشور چندان مطلوب به نظر نمی رسد.
نکته مهم قابل توجه در تحلیل وضعیت صادرات محصولات پتروشیمی در کشور این است که قیمت فروش خوراک گاز به پتروشیمی ها در کشور در مقایسه با قیمت همان گاز برای صادرات بسیار ناچیز است و این مزیت، قاعدتا باید به شکل تولید رقابت پذیر در بازار های جهانی خود را نشان می داد که چنین نبوده است. موضوع مهم دیگر در خصوص صادرات محصولات پتروشیمی جذابیت سود حاصل از نوسانات ارزی و فروش ارز صادراتی در بازارهای غیر رسمی، برای تولید کنندگان است به نحوی که به نظر می رسد این سود ممکن است انگیزه های صادرات مواد خام به جای ایجاد ارزش افزوده در زنجیره محصولات پتروشیمی را افزایش داده و اصل تولید را تحت شعاع قرار دهد.